به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ دلاری شدن یا وابستگی به دلار، اشاره به برتری دلار در مبادلات بینالمللی دارد. تجارب حدود یک قرن رواج دلار در عرصه بینالمللی مشخص ساخته که این موضوع میتواند چالشهای بزرگی برای دولتها ایجاد کند. دلارزدایی در واقع به کاهش تسلط دلار بر بازارهای جهانی اشاره دارد و فرآیند جایگزینی دلار آمریکا، به عنوان ارز جهانروا بوده و ناشی از تمایل به کاهش ریسکهای ژئوپلیتیکی بانکهای مرکزی کشورها است؛ جایی که وضعیت دلار به عنوان ارز ذخیره میتواند به عنوان یک سلاح تهاجمی علیه آنها مورد استفاده قرار گیرد.
آنچه اهمیت فرایند دلارزدایی به طور عام و توجه به این فرآیند در سازمان بریکس را به طور خاص برای ایران مطرح ساخته، این امر است که دلارزدایی معطوف به وضعیت اعمال تحریمها نیز است، چراکه شبکه نقلوانتقالات مالی جهانی (سوئیفت)، تحت نظارت خزانهداری ایالات متحده است و در نتیجه تاثیر زیادی بر سامانههای تراکنشهای مالی جهانی، با توانایی اعمال تحریمها بر دولتها و اشخاص دارد. اعمال تحریمها و محدود شدن کشورهای تحریم شده از کاربرد دلار، منجر به توجه این کشورها به ارزهای جایگزینی شده که از توانایی رفع ضروریات تجارت خارجی برخوردار هستند.
هرچند واهمه از تحریمهای ثانویه برخی کشورها را از انجام مبادلات بینالمللی حتی با ارزهایی غیر از دلار نیز بر حذر داشته ولی خارج شدن از چرخه تبادل دلار نیز به اندازه کافی دارای جاذبه بوده که فرایند دلارزدایی همچنان مورد توجه باقی بماند. استفاده بیش ازحد از تحریمها برای سایر کشورها، این امکان را فراهم ساخته تا یک سیستم مالی موازی ایجاد کنند و با شرکای تجاری خود با ارزهای غیر دلار مبادله نمایند. در این بین، ایران از جمله کشورهایی تلقی میشود که قرار گرفتن تحت تحریمهای شدید، تاثیر به سزایی بر دادوستد بینالمللی این کشور داشته و کاهش منابع دلاری منجر به نوسانات شدید ارزی و به دنبال آن، تورم شده است که این امر حاکی از وابستگی بسیار بالا به دلار در ایران است.
بر این اساس و با توجه به اینکه ایران از سال ۲۰۲۴ عضو بریکس شده، این سوال مطرح خواهد شد که عضویت در بریکس چه تاثیری بر دلارزدایی از تجارت ایران دارد؟
اقدامات بریکس برای کاهش وابستگی به دلار
اهمیت بریکس بدین دلیل است که این کشورها در حال حاضر با بیش از ۳ میلیارد نفر جمعیت حدود ۴۲ درصد از جمعیت جهان را تشکیل میدهند و برای همکاری مسالمتآمیز اقتصادی و سیاسی متحد شدهاند. علاوه بر این، در حال حاضر اعضا بریکس، ۲۴ درصد از تولید ناخالص داخلی جهان و بیش از ۱۶ درصد تجارت جهانی را تشکیل میدهند. اقدامات بریکس شامل ایجاد و استفاده از بانک جدید بریکس و وامدهی با ارزهای محلی کشورهاست. جایگزینی مبادلات دلاری با طلا اقدامی دیگر بوده که مربوط به قراردادهای خرید نفت اعضا میشود. اقدام چین جهت خرید نفت با یوآن که با طلا همتراز شده، در کنار تلاش روسیه برای فروش نفت به سایر ارزها سبب شده که مبادلات تجاری با طلا مورد توجه قرار گیرد. اعضای بریکس همچنین زیرساختهای مالی جایگزین خود را برای سوئیفت ایجاد کردهاند.
اعضای بریکس همچنین زیرساختهای مالی جایگزین خود را برای سوئیفت ایجاد کردهاند. روسیه سامانه SPFS را از ۲۰۱۸ راهاندازی و تا سال ۲۰۲۰، بخش عمدهای از شرکای تجاری خود به علاوه چین و هند را به این سامانه متصل کرد. چین نیز سامانه CIPS را از سال ۲۰۱۲ راهاندازی کرد و توانست تا سال ۲۰۲۱ حدود ۱۳ تریلیون دلار را ثبت و پرداخت کند. سیستم پرداخت مشترک بریکس به عنوان سیستم پرداخت، بدون تماس واحد که سامانههای پرداخت ملی بریکس را با یک سکوی یکپارچه برای پرداخت متصل میکند، گام مهم دیگر دلارزدایی است. همچنین اعضای بریکس از سویی داراییهای ذخیره خود را در سطح دولتی متنوع کردهاند. اعضای بریکس مجازند در مواقع ضروری از ذخایر ۱۰۰ میلیارد دلاری از طریق سوآپ با استفاده از ارزهای خود استفاده کنند. برای تقویت دفاع از خود در برابر هژمونی دلار، بانکهای مرکزی بزرگ بریکس، به ویژه بانک روسیه، داراییهای ذخیره خود را با کاهش داراییهای خود در اوراق بهادار خزانهداری آمریکا متنوع کردهاند. اعضای بریکس در تعاملات تجارت خارجی نیز دلارزدایی را در دستور کار دارند که برخی از آنها عبارتند از:
مورد اول: برزیل و چین از سال ۲۰۱۳ بیش از ۴۰ میلیارد دلار از تجارت خود، دلارزدایی نموده و بر اساس ارز خود پرداخت کردهاند.
مورد دوم: گردش مالی تجاری بین چین و روسیه در سال ۲۰۲۳ حدود ۲۵ درصد افزایش یافت و به بیش از ۲۲۷ میلیارد دلار رسید. ۹۰ درصد این تجارت بین دو کشور به روبل و یوآن انجام میشود.
مورد سوم: هند و روسیه تبادلات تجاری خود بر مبنای روبل را از ۶ درصد به ۳۰ درصد افزایش دادهاند. روسیه و هند از سال ۲۰۱۴، استفاده از پول ملی خود را برای تجارت دوجانبه افزایش دادهاند.
مورد چهارم: از سال ۲۰۱۵، آفریقای جنوبی مبادلات با چین را دلارزدایی کرده است. استفاده از یوان در تجارت آفریقای جنوبی رشد ۶۵ درصدی داشت.
ابتکارت و اقدامات انجام گرفته در کشورهای عضو سازمان بریکس نشان میدهد که آنها نه فقط تلاش کردهاند تا سیستم موجود را اصلاح کنند، بلکه یک زیرساخت نوپای دلارزدایی نیز ایجاد کردهاند که از دلارزدایی جهانی در بلندمدت پشتیبانی میکند. ارائه تسهیلات بانک توسعه جدید به ارزهای ملی و سایر تلاشهای بریکس برای ایجاد یک سیستم غیردلاری، این ظرفیت را دارد که مشارکتکنندگان را از خطرات مبادلاتی و تحریمی ناشی از تسلط دلار و موقعیت هژمونیک ایالات متحده مصونیت بخشد. در بلندمدت، زیرساختهای دلارزدایی بریکس حتی ممکن است مبنایی برای ائتلاف گسترده دلارزدایی که شامل سازمانهای منطقهای میشود، عمل کند. این زیرساخت ائتلافی برای ایران که تحت تحریم بوده، دو کارکرد کاهش اثرات تحریمها و کاهش وابستگی به دلار را خواهد داشت.
بریکس تعهدی ثابت به اصلاح سیستم مالی جهانی مبتنی بر دلار آمریکا به صورت تدریجی نشان داده است؛ همانطور که با همکاری عمیق این گروه در زمینه دلارزدایی مشهود است. اگرچه همه اعضای بریکس نمیخواهند صراحتا دلار آمریکا را به چالش بکشند اما منافع مشترکی در کاهش وابستگی آنها به آن وجود دارد. همه اعضای بریکس با هدف دستیابی به خودمختاری بیشتر، گامهای مشخصی در جهت دلارزدایی برداشتهاند. بریکس همچنین سیاستهای هدفمندی را برای کمک به اعضا برای کاهش وابستگی به دلار از طریق ارتقا ارزهای محلی در تجارت و سرمایهگذاری، هم در سطح بریکس و هم در سطح زیر بریکس اجرا کرده است.
فرصتهای بریکس برای کاهش وابستگی ایران به دلار
وابستگی صرف به دلار سبب شده که به ویژه در دوران تحریم، آسیب پذیری اقتصاد ایران افزایش یابد و به دلیل کاهش میزان دسترسی به دلار، شوکهای تورمی و کاهش ارز ملی به دو مساله اصلی اقتصاد ایران بدل گردند. بررسیها نشان میدهد که زمینه برای افزایش مبادلات اقتصادی برای ایران نیز مهیا خواهد شد و با توجه به فعالیت سامانه مبادلات تجاری جهانی در کشورهای عضو این سازمان که ارزهای خود را با طلا قیمتگذاری و پشتیبانی کردهاند و با اتکا بر این سامانهها، سیاست دلارزدایی از اقتصاد خود را در حال اجرا هستند. شرایط اولیه جهت دلارزدایی برای ایران نیز فراهم خواهد بود. بخش عمدهای از مبادلات تجاری ایران با کشورهایی است که در حال حاضر از سامانههای تبادل مالی چین و روسیه استفاده میکند و فراهم شدن شرایط فعالیت برای ایران، جهت کاربرد آنها سبب خواهد شد تا ضمن کاهش تاثیرات تحریمها، ارزهای جایگزین نیز در اقتصاد ایران فعال شوند و آسیبهای وابستگی به دلار کاهش یابد. بایست توجه کرد که دلارزدایی از یک اقتصاد، فرآیندی دشوار و زمانبر خواهد بود و به همین دلیل تعداد کمی از کشورهای جهان قادر به انجام آن بودهاند. شروع فرآیند دلارزدایی در ایران مستلزم دو اقدام دولت است؛ از یکسو باید شرایط بازار داخلی جهت جایگزینی ارزهای مدنظر فراهم شود و کاهش دلار در بازار به نحوی مدیریت گردد که تمایل به ارزهای جایگزین و کارایی آنها مورد استقبال قرار گیرد و اطمینان لازم در جامعه به وجود آید و از سوی دیگر اقدامات لازم جهت پرداخت بدهیهای موجود، بر اساس دلار نیز پیشبینی گردد تا از فشار مضاعف پیشگیری شود.
منبع: اقتصاد معاصر
